Kıdem tazminatında Brezilya modeli ne getirecek?
20 Mart 2016
ŞIMDILERDE, kıdem tazminatı fonu konusunda örnek alınacak ülke diye Brezilya modeli konuşuluyor. Bakalım Brezilya’da işçi olmak nasıl bir şey. 2010 yılında ziyaret ettiğim Brezilya izlenimlerimi sizlere aktarıyorum:
İşçi lideri ekonomiyi de işçi haklarını da iyileştirmiş: Türkiye’nin 3 katı nüfusa ve 7 katı toprağa sahip olan, Brezilya’nın başına işçi lideri olan Luiz Inacio Lula da Silva’nın gelmesinden sonra işçi haklarında ilerlemeler olduğu gibi sanılanın tersine ekonomisi de iyileşmiş. Hem işçi hakları ve ücretleri yükselmiş hem de borçları azalmış. Şimdilerde yolsuzluk sebebiyle yargılanan Lula, o tarihlerde işçi haklarını epey geliştirmişti. Brezilya’nın başında ikinci kez seçilmiş bir işçi lideri var, ilk başkan seçildiğinde ekonomik durumu kötü olan dış borca batmış ülke durumunda olan Brezilya şimdi ekonomisini düze çıkarmış, borcunu ortadan kaldırmış ve hem de bunu dar ve sabit gelirlilere yapılan ekonomik yardımı arttırarak, işçi haklarını yükselterek yapmış. Milli gelirin dağılımını alt ve orta gelirliler lehinde değiştirmiş. 1991’de reform yaptılar: Bizim İMF’nin zoruyla 1999 yılında yaptığımız sosyal güvenlik reformunu 1991 yılında gerçekleştirmişler. 1991 yılından önce işe girmiş olanların kademeli olarak emeklilik yaşı ve zamanı hesaplanırken, 1991 yılından sonra işe girenlerin emeklilik yaşı, yaşlılık emekliliği için kadınlar için 60, erkekler için 65 olurken, kırsal kesimde Tarım sigortalıları için bu yaş rakamları 5 yaş düşürülmüş durumda. Yaşlılık emekliliğinden yararlanmak için en az 180 ay yani 15 tam yıl prim ödenmesi gerekiyor. Öte yandan kadınlar 30 yıl, erkekler 35 tam yıl çalışırlarsa da yaşa bağlı olmadan da erken emeklilik hakkını elde edebiliyorlar.
İŞVERENLER DAHA ÇOK PRİM ÖDÜYOR
Sosyal güvenlik kurumu normal işyerlerinden yüzde 33 oranında sigorta primi alıyor. Bu oranın yüzde 25’ini işverenler öderken, işçilerin ücretlerinden yüzde 8 oranında sigorta primi kesintisi oluyor. Ülkemizde ise işçi ücretlerinden (işsizlik sigortası dahil) yüzde 15, işverenden ise yüzde 22 oranında prim kesintisi yapılmaktadır. Bu durumda Brezilya işçileri daha az prim öderken, ülkemiz işçileri daha çok prim ödemekte. Buna karşın Brezilya işverenleri daha çok prim öderken, ülkemiz işverenleri daha az prim ödemekte.
Eğitim sektörü özel ve ayrıcalıklı: Genç ve çocuk nüfusu yüksek olan Brezilya’da eğitim sektörü çok sorunlu, devlete ait ilköğretim okullarının sayısı çok az bu nedenle özel sektörü okul açmaları konusunda epey teşvik ediyorlar. 20 binden fazla özel okulu olan Brezilya’da okullar çalışan öğretmenleri için normal işçilere göre daha az sigorta primi ve daha az gelir vergisi ödüyorlar. Mesela, öğretmenlerin ücretlerinden yüzde 8 kesilirken, işverenden yüzde 8 ile 11 arasında prim alınıyor. Ayrıca, gelir vergisi oranı okullar için çok düşük olarak kademeli olarak yüzde 5 ile yüzde 8,21 arasında değişiyor. Ülkemizde ise Kurumlar vergisi oranının yüzde 20 olduğu düşünülürse okullara verilen teşviklerin yüksekliği rahatlıkla görülebilir. Özel ilköğretim okullarında ücretlerin yelpazesi de çok geniş aylık 100 dolara da özel okul olduğu gibi aylık 2000 dolara da özel okul var. Ayrıca, Brezilya’da yükse öğrenim de hemen hemen devlet yok gibi eyaletlerden oluşan Brezilya’da her eyalette bir tane devlet üniversitesi var ve sınavla giriliyor. Sınav sonrasında talep edenlerin sadece yüzde 5 veya 10’u devlet üniversitelerine gidebilirken, geri kalanlar ise ülkeye yayılmış 2000 kadar üniversiteye para ile girebiliyorlar. Yalnız üniversiteler bizde ki gibi çoklu fakültelerden oluşmuyor, her üniversite de sadece bir tek fakülte var.
Asgari ücret 460 lira (2010 yılı için): Asgari ücret 2010 yılında bizde 729 lira brüt ve 521 lira net iken Brezilya’da 460 lira civarında ancak ülke çapında özellikle büyük şehirlerde bu rakama çalışan birisini bulmak çok zor. Zira, ev kirası dahil bir kişinin geçinebilmesi için en az 1500 liraya ihtiyaçları var. Bu sebeple de şehirlerde ortalama ücretin 1500 lira olduğunu ifade edebiliriz. Tarım kesimi ve köylerde ise asgari ücret üzerinden ücret alanların var.
KIDEM TAZMİNATI FONU VAR
Ülkede kıdem tazminatı fonu var ve kendisi değil de işveren tarafından işten çıkarılan işçiler, emekli olmak için işten ayrılanlar ile ev alacak olanlara fondaki parası ödeniyor. Kıdem tazminatı fonuna işçinin aylık ücretinin yüzde 8’i oranında ödeme yapılıyor ve tamamını işveren ödüyor. İşçi ücretlerinden kıdem tazminatı fonu için kesinti yapılmıyor. Fonu Brezilya Çalışma Bakanlığı idare ediyor.
Kıdeme 13’üncü ücret: İşçilerin kıdem tazminatlarını işverenler ödemedikleri için kıdem tazminatının işverene bağlılığının ödülü fonksiyonu-yönü yok. Bu sebeple işçiler rahatlıklar işi bırakıp gidebiliyorlar bu sebeple işçileri aynı işyerinde uzun süre tutabilmek için aynı işyerinde bir yılını dolduran işçiye işveren 13’üncü ücreti de vermek zorunda. Yani hem kıdem tazminatı fonu var hem de her yıl kıdem tazminatı ödeniyor diyebiliriz. Ayrıca, işyerinde bir yılını dolduran işçiye bir ay da ücretli izin verildiğini düşünürsek bir yılda 14 aylık ücret ödendiğini görebiliriz.
Konsolosluk ve Büyükelçiliklerde de aynı kurallar geçerli: Normal şartlarda (bizim ülkemizde uygulandığı üzere) yabancı misyon şeflikleri o ülkenin toprağı sayılıyor ve her ülke kendi kuralını uyguluyor veya uygulamıyor. Mesela, ülkemizdeki misyon şefliklerinde çalışan Türk’ler için Türk İş Hukuku ile Türk Sosyal Güvenlik Hukuku kurallarını biz uygulamadığımızdan bir çok Türk, sigortasız, iş güvencesiz olarak konsolosluk ve büyükelçiliklerde çalışıyor. Ancak, Brezilya gerçekten harika bir uygulama ile ülkesindeki tüm misyon şefliklerindeki Brezilya’lılar için Brezilya hukukunu uygulatıyor.
İşçiler işten atılmak istiyorlar: Kendisi işten çıkan işçiye kıdem tazminatından fon verilmediği gibi yılını tamamlamadıysa 13’üncü ücret ve işsizlik sigortasında 6 aylık işsizlik ödeneği de ödenmiyor. Bu sebeple genelde bir yılını dolduran işçiler kendilerini işten attırmak için çaba sarfediyorlar. Öte yandan işten atılma durumunda bir de iş güvencesi uygulaması gereğince dava açıp, ayrıca tazminat da kazanabiliyorlar.
